त्रिगुण असार, निर्गुण हे सार ||

प्रकृति-पुरुषांचे बुद्धिपूर्वक विवेचन केल्यावरही त्रिगुणांना जोवर पूर्णपणे जिंकले नाही, तोवर सुख-दु:ख-अहंकार वाढत असतो. तीन गुणांपासूनच देह बनला आहे. तेंव्हा त्या देहाने गुणांना जिंकणे शक्य नाही. परंतु ‘कुऱ्हाडीचा दांडा गोतास काळ’ या न्यायाने सत्वगुण विवेकाला मिळतो. आणि हे दोघे मिळून तिन्ही गुणांचा उच्छेद होतो. व मुळचे निर्गुणत्व प्रकट होते. तेंव्हा गुणच्छेदनही मिथ्याच ठरते. वास्तविक हे तिन्ही गुण मिथ्या आहेत. स्वाभाविक निर्गुणत्व तेवढे नित्य सत्य आहे. या अर्थाचेच निरुपण भगवान श्रीकृष्ण करत आहेत.

सात्विक ब्रह्म जाणणाराच मुख्यत्वेकरून सत्वगुणाचे आश्रयस्थान आहे. ब्रह्मर्पण न करता जे स्वधर्माचरण करतात ते सात्विक ब्रह्म जाणणारे वेदोक्त अनुष्ठानाने ब्रह्म लोकांपर्यंत उर्ध्वगतीस जातात.

ते स्वर्गलोक महर्लोक यांचे आक्रमण करून जनलोकला जातात. तेथून तपलोकांचे उल्लंघन करून सत्यलोकी पोहोचतात. रजोगुण वाढला म्हणजे जीव शूद्रांदि हीन योनीत जन्म घेऊन पुन्हा पुन्हा जन्म मरणाचे फेरे अव्याहत भोगत असतात. तमोगुण वाढला म्हणजे स्थावरा पर्यंत पशु योनीत जन्म घेऊन डास, माशी, वृक्ष, पाषाण इत्यादी सर्व योनी जीवाला भोगाव्या लागतात आता जीवाच्या अंतकाळी त्याच्या देहातील जो गुण वाढतो, तसेच माझी अनन्य भक्ती केली असतात मरण समयी कोणती गती प्राप्त होते याचे सविस्तर विवेचन भगवान श्रीकृष्ण उद्धवाला सांगत आहेत.

मरण समयी गती :

संसारात तीन गुण मुख्य आहेत. सत्वगुण वाढला असता ज्याला मरण येते, तो दिव्य देह घेऊन स्वर्गातील सर्व सुख भोगतो. रजोगुणाचा  उत्कर्ष झाला असता मृत्यू आल्यास त्याला पुन्हा मनुष्य जन्मच येतो. मरणसमयी तमोगुण वाढला असता तो जीव दुःखदायक महा नरक भोगतो. माझ्या भक्ताने माझी सप्रेम भक्ती केली असता अंत:काली माझी दैदीप्यमान असलेली मूर्ती त्याच्या हृदयात प्रकट होते. शंख, चक्र, गदा, पद्म इत्यादींनी युक्त पितांबरधारी श्रीकृष्णाचे ध्यान करीत असता ज्याला मरण येते, तो माझा भक्त वैकुंठात मद्रूप होतो. सर्व भूतमात्रात मीच आत्माराम पूर्ण भरलेला आहे असे ज्याचे अखंड भजन चालते, तो तिन्ही गुणांना जिंकून सगुणातून निर्गुणाला प्राप्त होतो. ज्याच्या देहाला दैवयोगाने जेव्हा मरण येते तेव्हा त्याला माझ्याशिवाय अन्य स्थान मिळत नाही तो परिपूर्ण आत्मानंदात स्वतः निर्गुण होऊन राहतो. माझे निर्गुण आत्मस्वरूप किंवा वैकुंठातील सगुण रूप ही दोन्ही एकच आहेत. सगुण आणि निर्गुण यांचे समसाम्य आहे. तीन गुणांच्या उत्कर्षामुळे स्वर्ग-नरक मृत्युलोक किंवा शुद्ध निर्गुण ब्रह्म यास प्राप्त होणाऱ्या साधकांच्या साधनांचे कौतुक श्रीहरी आता सांगत आहे.

सर्व कर्मानुष्ठान संकल्पावाचून केले असता ते सहजच ब्रह्मार्पण होते. शोधीत सत्वाने ते निर्गुणस्वरूपाचे साधन आहे. फलाची इच्छा न धरता वर्णाश्रमाचे सर्व धर्म माझ्यावर निस्सीम प्रेम ठेवून आचरणे हेच केवळ सात्विक कर्म होय. माझे भजन हाच स्वधर्म यालाच स्वकर्म म्हणतात. हे वर्म ज्याला   कळते त्याच्या कर्माला सात्विक कर्म हे नाव आहे. आपला सगळा स्वधर्म आचरून इंद्रादी देवांचे यजन करणे हे ज्याचे शील आहे व जो इहपर लोकीचे सुखी इच्छितो त्याचे कर्म केवळ राजस होय. ज्या कर्मात उघड-उघड हिंसा घडते, ज्यामध्ये जारण-मारण आदि परपीडा असते, ज्या कर्माचे स्वरूपच ओंगळ असते ते कर्म तामस आहे असे समजावे. ज्यात दांभिक कर्माचरण असते साधुसंतांचा अत्यंत मत्सर घडतो, ज्यात दुसर्‍याची भरपूर निंदा असते ते हिंसात्मक, समत्सर व दांभिक कर्म तामस समजावे. आता त्रिगुण आणि निर्गुण यांचे चार प्रकारचे लक्षण वर्णन करतात.

ज्ञान :

भागवान देहात राहून देहातीत सगळ्या भूतातील भूतात्मा  व  सबाह्य व्यापणारा आहे हे सात्विक ज्ञान होय. भिन्न जाती, भिन्न आकार, भिन्न नावे व भिन्न क्रिया या सर्वांतील ब्रह्माला अभिन्न आकाराने पाहणे हे सात्विक ज्ञान होय.

वेदशास्त्रचा अभ्यास करून आत्मज्ञानाचा विचार करते वेळी स्वतःच विकल्प करणे हे राजसज्ञान जाणावे. वार्तिकापर्यंत अध्यापन करूनही मनात अद्वैत बाणत नाही म्हणून आपणच आपल्या तर्काने विकल्प करीत बसणे हे राज स ज्ञान होय.

वेदशास्त्राचे श्रवण करून विषयासक्त होणे, इंद्रियांच्या तृप्तीकडेच लक्ष ठेवणे हे राजसपणाचेच लक्षण जाणावे. मनाचा एक निश्चय न राहता क्षणोक्षणी चित्तात अगणित विकल्प उद्भवणे ही राजस ज्ञानवृत्ती होय.

आता तमोगुणाचा प्रकार ऐक. ज्ञानाची सगळी स्फूर्ति महा मोहाने ग्रासून टाकल्यामुळे ‘मी जड, अंध’ इत्यादिक निश्चय आणि नाशवंत पदार्थाविषयी आसक्ती हे तामसज्ञान होय. आहार, निद्रा, भय व मैथुन एवढेच जे पशुवृत्तीचे ज्ञान ते तामस जाणावे.

आतां निर्गुणाचा विभाग ऐक. उद्धवा! कार्य, कर्ता, कारण या त्रिगुणाच्या त्रिपुटीस शून्य करून केवळ जे चैतन्यरूप तेच त्रिगुण ज्ञान होय. सत्त्वाच्या उल्हासाने सर्व इंद्रियात जे ज्ञान प्रकट होते, ते ज्ञानच मुळी व्यर्थ आहे. कारण मी ज्ञानरूपाने अनादि आहे. समुद्राच्याच पाण्याचे रुपांतर नद्यांमध्ये होऊन त्या वाहू लागतात व त्या समुद्राला येऊन मिळाल्या असता  त्यात समुद्राला जसा उल्हास वाटत नाही, त्याचप्रमाणे ज्ञानी ज्ञानस्फुर्तीची मोठी प्रतिष्ठा मानीत नाही. रजोगुणाने त्याच्या मनात एखादी इच्छा उद्भवली, तरी तो तिच्या योगाने क्षुब्ध होत नाही. तो समजतो की, माझ्यामुळेच जरी काम्यकर्म चालत असले तरी मी  निष्काम असून त्याने लिप्त होत नाही. तमोगुण वाढला असता महामोहाचा वेढा पडतो, परंतु त्या मोहाला झाडून न टाकता तो त्याचे स्वरूप पक्के ओळखून असतो. आत्मस्वरुपनिष्ठेला महामोहाचे संकट भासत नाही. याप्रमाणे सत्व-रज-तम हे तिन्ही गुण अंगावर येऊन आदळले  तरीही जो य:किंचितही डळमळत नाही तोच खरा आत्मनिष्ठ निर्गुणवृत्तीचा जाणावा. मोह्ग्रस्ताची बाधा त्याच्या ज्ञानात कधी बदल घडवत नाही. अज्ञानाच्या प्रसंगी तो ज्ञानाची चाड धरीत नाही. विषयांमध्ये प्रवृत्त असता निष्कामाची अपेक्षा करीत नाही. तर माझा भक्त माझ्यावर दृढ निष्ठा ठेवून त्रिगुणातच निर्गुण होऊन राहतो. त्रिगुणांच्या तीन प्रकारचे वास्तव्य आणि आणि निर्गुणाची वस्ती श्रीकृष्ण आता सांगत आहे.

वास्तव्य :

पवित्र तीर्थाच्या ठिकणी, निर्जन वनात किंवा एकांत जागी राहण्यात ज्याला समाधान वाटते तो खरोखर सात्विक होय. व्यवहाराच्या जागी वास्तव्य, सन्मानाने राजदरबारी राहणे किंवा विवाहादि समारंभात वस्ती करणे, द्रव्य, संपत्ती व स्त्रिया यांचा सहवास प्रिय वाटणे, जो शहरात किंवा गावात नेहमी राहतो तो राजस जाणावा. जेथे मन मान-सन्मानाची इच्छा करीत असते, सतत विषयासक्तीने क्षुब्ध झालेले असते ते स्थल निश्चयाने राजस समजावे. ज्याठिकाणी साधूंची निंदा होत असते, दृष्टी नेहमी गुणदोष पाहते, जेथे मन अविवेकी होते, जेथे कलहाचे कारण असते अशी वेश्यागृहे, जुगरीचे अड्डे, दारूचे गुत्ते इत्यादी हि तामस निवासस्थाने होत.

उद्धवा! देवालयातील सुंदर मूर्ती पाहून मन प्रसन्न होते, ती निर्गुणाची वस्ती समजावी. अद्वैत बुद्धीने माझी भक्ती करणाऱ्या माझ्या भक्ताचे जे हृदयमंदिर तेच मज निर्गुणाचे माहेरघर आहे. तेथे ज्याचे चित्त मोठ्या सुखाने स्थिर होते, ती खरी निर्गुण वस्ती समजावी. जेथे परब्रम्ह प्रकट होते तेच निर्गुणाचे वसतिस्थान जाणावे. उद्धवा! विषयांच्या पलीकडील जी आत्मस्थिती त्यात वृत्ती एकरूप होणे, निराकारात सुखसंपन्न होणे व त्यातच वृत्ती पूर्णपणे स्थिर करणे हेच जनातील किंवा वनातील निर्गुणाचे निवासस्थान होय. तीन गुणांच्या योगे तीन प्रकारचे कर्ते आणि निर्गुणाच्या लक्षणाचा चौथा कर्ता यांची स्थिती अशी

कर्ता :

‘सद्गुरूच्या संगतीने वैराग्ययुक्त होऊन विषयासक्ती टाकणारा कर्ता सात्विक; फलाभीलाषी विषयासक्त कर्ता राजस; विवेज्ञान नष्ट झाल्यामुळे मनसोक्त आचरण करणारा तामस आणि कोणत्याही कर्माचा अभिमान न धरणारा कर्ता निर्गुण होय.’

काट्याने काटा काढला असता जशी व्यथा दूर होते. तसा संगानेच संग घालविला असता असंग सात्त्विक कर्ता होतो. सद्गुरूचरणांच्या संगतीमुळे उपजलेल्या विरक्तीने जो सर्व आसक्तीचा छेद करतो व विषयाविषयी अनासक्त होतो; तो सात्त्विक कर्ता होय. मनांत फलाच्या अभिलाषेने ज्याची विवेकदृष्टी आंधळी होते तो राजस कर्ता होय. तो फालाशेने दु:खाच्या राशी भोगत असतो. ज्याचे विवेकज्ञान नष्ट होऊन स्मृती सैरा-वैरा भटकते, कार्यकारण आठवत नाही असा कर्ता तामस समजावा.

अनन्य भावाने प्रभूला शरण जाऊन या सर्वांचा नियंता श्रीहरी आहे असा दृढ विश्वास ठेवून कसलाही कर्माभिमान धरीत नाही तो निर्गुण कर्ता समजावा. आता त्रिगुणांची तीन प्रकारची श्रद्धा आणि निर्गुणाची शुद्ध श्रद्धा याविषयीचे विवेचन गोविंद सांगत आहेत.

श्रद्धा :

देह, इंद्रिय, चेतना आणि प्राण यांच्या योगाने ‘मीपणाचा’ जो भास होतो, त्याचा पूर्ण विचार करून आपला मीपणा आपणच पाहणे, देहाला जड मूढत्व असल्यामुळे ‘मी देह नव्हे’, इंद्रियांना एकदेशित्व असल्यामुळे ‘मी इंद्रिय नव्हे’; प्राण चंचल असल्यामुळे मी प्राण नव्हे, मन चंचल असल्यामुळे मी मन हि नव्हे, चित्ताला चिन्तनत्व असल्यामुळे मी चित्त नव्हे, बुद्धीला बोधकत्व असल्यामुळे मी बुद्धीही नव्हे, ‘अहं’ पणाला बाधकत्व असल्यामुळे मी अहं नव्हे. तर मी अनादिसिद्ध आत्मतत्व आहे. याप्रमाणे बुद्धिवान मनुष्य मी पणाच्या साराचे पूर्ण विवेचन करण्यास समर्थ होतो. अशाप्रकारची उदार अध्यात्म श्रद्धा सात्विक लोक नेहमी बाळगतात. जे जे मी नव्हे, असे म्हणताच निवृत्त होते व  सर्वच मी आहे हि अध्यात्मिक शुद्ध श्रद्धा सत्विकापाशी निरंतर असते. मीच काय तो एक वर्णाश्रमी आणि आश्रमधर्मी कर्मकर्ता अशी दृढ भवना ठेवणारा व कर्मात तत्पर होणारा तसेच दर्भ, माती शुचीर्भूताच्या साधनांना अतिशय महत्व देणारा असा जो साधक त्याला विधिनिषेधाचा भोवरा बाधतो; तो दोष दृष्टीने अंगणात गुणदोष रचतो. तो पवित्रपणाच्या अभिमानाने ब्रह्मदेवालाही शुद्ध समजत नाही, तर देहाभिमानाने कर्माची बाधा सत्य मानतो. ही राजस माणसाची कर्मश्रद्धा जाण. ज्यायोगे अविवेक वाढतो, हातांनी अकर्म घडते, अधर्म जडतो, अशी श्रद्धा तामस होय. अपेयपान, अभक्ष भक्षण, अनुचित स्थळी गमन याविषयी रुची असणे, ते तामसाचे लक्षण जाणावे. ते अधर्मालाही धर्म समजतात. सर्व भूतांमध्ये भगवंत आहे आसे जाणून श्रद्धेने प्राणीमात्रांची सेवा करतो, हा निर्गुण भक्ताचा प्रकार आहे. जो आपली स्त्री, पुत्र, धन, जीवित ही सर्व माझ्यावरून ओवाळून टाकून अनन्य भावाने मला भजतो, ती निर्गुण श्रद्धा होय. चारही पुरुषार्थाचा त्याग करून, चारी मुक्तींची उपेक्षा करून ऐक्यभावाने माझे भजन करतो, त्याची  श्रद्धा निर्गुण होय. निष्काम नामस्मरण, निर्लोभ हरिकीर्तन, भावार्थाने माझे भजन, हीच निर्गुण श्रद्धा. आता त्रिगुण व निर्गुण आहार पाहू.

आहार :

पवित्र, हलका, सौम्य, विनासायास मिळणारा आहार सात्विक आहार होय. अल्पाहार म्हणजे पथ्य, पवित्र म्हणजे धर्माने मिळविलेला हा सात्विक आहार होय. गोड, खारट, आंबट, तिखट, तळलेले, तुरट, पन्हे, कालवण, शिकरण, कुरकुरीत, खरपूस, झणझणीत पदार्थांचा आहार राजस होय. धान्य किंवा फळभाज्यांपासून बनवलेले प्रकार, रसात मिसळलेले सायासाने केलेले भोजन राजसाचा प्रकार होय. ज्याचा नुसता वास घेतल्यास धुंदी येते असा अपवित्र, दु:खदायक पदार्थांचा आहार तामस होय. भगवंताने सेवन केल्यानंतर व साधू संतांना देऊन राहिलेला शेष प्रसाद घेणे हा निर्गुण आहार होय. अन्न ब्रह्म आहे, मी ब्रह्म आहे, माझ्या पंक्तीला जेवणारेही सर्व ब्रह्मच आहेत. अशी ज्याची दृढ भावना असते, तो निर्गुणाचा श्रेष्ठ आहार होय. आता त्रिगुण व निर्गुण सुखाचा विचार पाहू.

सुख :

विषय सुखाची स्फूर्ती टाकून चित्तवृत्ती आत्मसुखातच रंगते ही सात्विक आत्मसुखाची प्राप्ती होय. आत्मसुखाला भरती आली म्हणजे इंद्रिये स्वानंदाने तृप्त होतात. अनेक विषयांची आवड इंद्रियांचा गोंधळ व त्यातील विषयसुखाची गोडी हे राजस सुख समजावे. अत्यंत निंद्य, उन्माद होणारे सुख बुद्धीला आवडणे ही तामस सुखाची सिद्धी होय. आता हृदयात माझी मूर्ती प्रकट झाली असता संसाराचा विसर पडतो, सर्व भूतांमध्ये भगवंत राहतो तो मीच आहे असे माझ्या ऐक्याने ज्याला सुख होते ते निर्गुण आत्मसुख समजावे. स्वतः तद्रूप होणे या निर्गुण सुखाचा प्रकाश पाप पुण्य नि:शेष टाकल्यावरच प्राप्त होतो. आपण स्वतः सुखस्वरूप होऊन हा निर्गुण सुखाचा मार्ग भक्ताने अंतःकाराणातच अनुभवावा. हे निर्गुण सुख देह व इंद्रिये यांना बाकी ठेवत नाही. कारण परब्रह्माला प्रपंचाचा लेशही स्पर्श करत नाही, असे जे सुख, ते निर्गुण समजावे. जे सुख अमर्याद आहे व जे नित्य सुख स्वरूप होते ती निर्गुण सुखसंपत्ती होय.

द्रव्य शब्दाने तीन प्रकारचा आहार, देश शब्दाने वन व गाव इ. भेद, फल शब्दाने सुखाचा अनुभव यांचे सत्वागुणाच्या संबंधाने विभाग होतात. काळ शब्दाने भागवद्जन, कैवाल्यनिष्ठा म्हणजे ज्ञान, कर्म, इ. मदर्पण, जो असंग तो कर्ता  असे जाण. श्रद्धा म्हणजे अध्यात्मिक श्रद्धा. कर्ता अवस्था म्हणजे जागरणादिक, आकृती म्हणजे ऊर्ध्व लोकातील देवतादिकांचे विलास. मरण समयी जो गुण वाढतो त्यानुसार अंतःकरणाची वृत्ती होणे यालाच निष्ठा असे म्हणतात. एकंदर हे जगत् सत्व-राज-तम गुणांनी युक्त आहे. हा सगळा संसारच त्रिगुणात्मक असून मीच फक्त निर्गुण आहे.

आपण जे जे पाहतो, ऐकतो, चिंतितो, ते ते सर्व मायेच्या गुण कार्याने त्रिगुणात्मकच झालेले आहे. या तीन गुणांचे निरसन करणारा पुरुष प्रकृतीचा नियंता असून तो प्रकृतीहून भिन्न आहे. तो नित्य निर्गुण असून आपल्या सत्तेनेच गुणांना वाढवतो. पुरुषांवाचून प्रकृतिचे सर्व कार्य मिथ्याभूत आहे असे जो जाणतो तो गुणातीत आहे. या मृत्युलोकात मनुष्यजन्म प्राप्त झाला असताही जे गुणातीत होत नाहीत ते पूर्णपणे आपल्या स्वार्थाला मुकले म्हणून समजावे. या तीन गुणांच्या विस्तारानेच संसारवृक्ष पसरला आहे. तो कशा प्रकारे खंडन करावा हे श्रीकृष्ण सांगतात.

संसारवृक्षचे  खंडन कसे  करावे:

हे सत्वादि तिन्ही गुण शुद्ध असोत किंवा मिश्र असोत, ते पुरुषाला गुण कर्मांनी बद्ध करून संसारी बनवतात. या तीन गुणांमुळे जीव दृढ बंधनात पडला आहे असे दिसते. घटातील पाणी गढूळ असले म्हणजे सूर्याचे प्रतिबिंबही मलीन दिसू लागते. पाणी हालताच तेही चंचल दिसते. त्याप्रमाणे त्रिगुणाचे कर्माचरण शुद्ध आत्म्याला जीवपणा आणते. यास्तव जीवबंधन तोडून भगवद्भजन करावे. गुणांच्या बंधनाला जिंकण्यासाठी सद्गुरूला शरण जावे. भाक्तीभावाने भजन केले असता शुद्ध सत्वगुण वाढतो. सद्गुरूच तिन्ही गुणांना तोडून टाकतो. यासाठी गुणातीत होण्याकरता गुरुभक्ती अवश्य करावी. त्यामुळे चारी मुक्ती भक्ताच्या दासी होतात. त्यांच्या सेवेला ब्राह्मभावना येत असते. देवाधिदेव त्यांच्या सेवेत अंतर्बाह्य तिष्ठत उभा असतो. अनन्य भावाने सद्गुरूला शरण जाणारा ब्रह्मसंपन्न होतो. मोठ्या भाग्याने मनुष्य जन्म प्राप्त झाल्यावर माझे भजन मोठ्या प्रेमाने अवश्य करावे.

ज्या नरदेहाच्या प्राप्तीसाठी देवांचेही मन उत्सुक असते, तो मिळाल्यास अखंड ज्ञान संपादावे. मानवजन्मात ब्रह्मज्ञान स्वभावताच प्राप्त होत नाही. त्यासाठी देहाभिमान टाकून माझे भजन करावे लागते. माझ्या अनन्य भक्तीने सत्वगुण वाढतो. त्यामुळे विवेकज्ञान उपजते. त्यायोगे रज-तम दोन्ही गळून जातात. आणि माझी अभेद भक्ती शुद्ध सत्वात राहते. स्वानंदाचे सेवन घडते. यालाच विज्ञान असे म्हणतात. त्यामुळे त्रिगुण मिथ्या ठरतात. यास्तव सर्वांनी मनुष्यादेहात माझी भक्ती अवश्य करावी. म्हणजे तो भक्त गुण-अवगुण यांना जिंकून स्वतःच पूर्णब्रह्म होतो. ब्रह्मप्रप्तीसाठी माझी निरपेक्ष भक्ती करावी.

विषयाविषयी विरक्त होऊन अंतःकरणात मुक्तीची अपेक्षा न ठेवता प्रेमाने, निरपेक्षतेने माझे भजन करावे. त्यामुळे सत्वशुद्धी होऊन सर्व भूतांमध्ये भगवद्भाव दृढ होतो. साधकाची हीच भजनसिद्धी होय. अशा भजनाने विस्मारणालाच मरण येते. इंद्रिये सावध राहतात. मग असे स्फुरण चढते कि, जगामध्ये मीच पावन असून धन्य आहे. मला शुद्ध आत्मज्ञान प्राप्त झाले. माझ्या हृदयात परमानंद प्रकट झाला. मी स्वतः तर सुखस्वरूप आहे. तेंव्हा मला सुखाची स्फूर्ती होणे ही माया आहे. अशी साधकाला स्फूर्ती झाली म्हणजे सत्वगुण आत्मस्वरुपात विरून जातो. तेंव्हा सुखाचा गर्वही नाहीसा होतो. आत्मशांतीचेच सुख उरते. याप्रमाणे तिन्ही गुणांचे निवारण केल्यावर फक्त निर्गुणच शिल्लक राहते.

शुद्ध सत्वविवेक, वाढलेल्या सत्वगुणांच्या  हर्षाचा नाश करतो. आणि नंतर विवेकासह सत्व निर्गुणामध्ये पूर्ण लीन होते. अशाप्रकारे तिन्ही गुण नाहीसे झाले म्हणजे कार्य, कर्म आणि कारण यांच्यासह लिंगदेहाचाही नाश होऊन जीवाचा जीवपणा मिथ्या होतो. त्यावेळी कार्य-कर्म-कर्ता, भोग्य-भोग-भोक्ता, ज्ञान-ज्ञेय मीच काय तो ज्ञाता ही त्रिपुटी समूळ नष्ट होते. अशा प्रकारे जीवपणा नाहीसा झाल्यावर निर्गुण स्वतःच अहं-सोहम् पणा टाकून पूर्ण ब्रह्म होऊन राहते व माझे भक्त परिपूर्ण ब्रह्म होतात.

आगोदर ‘एक प्रपंच आहे’ ही गोष्टच जर पूर्णपणे मिथ्या आहे तर ‘ती होईल’ ही गोष्ट ही खरी नाही. साखर जशी सर्वांना गोड असते, त्याप्रमाणे ब्रह्म अंतर्बाह्य दोषरहित निजानंदाने परिपूर्ण असते. अशा परिपूर्ण ब्रह्माला प्राप्त असता साधकाला मरण येत नाही. त्याच्या अंतःकरणात विषयांची स्फूर्ती होत नाही. तो देहाचा देहपणाही पहात नाही. यालाच जीवन्मुक्तीचे लक्षण म्हणतात. बाहेरच्या दृश्य पदार्थाचा अनुभव घेणे, मनात विषयाची आसक्ती ठेवणे, यालाच अज्ञानाची स्थिती म्हणतात. ही अविद्येची शक्ती बाधक आहे. ते अविद्या बंधन नाहीसे करण्यासाठी माझे भजन सतत करावे. हे जाणून संत-सज्जन भक्तीला आपले प्राण खर्ची घालतात. माझ्या भाक्तीवाचून दुसरी उत्तम गती नाही. माझे भजन अभेद भावाने केले असता चारही मुक्ती भक्ताच्या दासी होऊन राहतात. अंतःकरणात विषय विरक्ती, अभेदभावाने माझी भक्ती, अनन्य प्रीतीने माझे भजन अशा स्थितीत मी श्रीहरी भक्तांचा अज्ञाधारक होऊन राहतो. भगवत्स्वरुपात अभिन्नपणाने राहणे हेच भक्तीचे लक्षण आहे. त्यायोगे परमार्थाचा लाभ होतो. यालाच ‘शास्त्रार्थ सफल होणे’ असे म्हणतात. माझ्या भक्तीच्या योगाने पशु-पक्षी जर उद्धरून जातात तर मग मनुष्यानी माझी भक्ती केली असता त्यास मी निजधामाला अवश्य नेतो.

यास्तव विद्वत्ता, शब्दशास्त्र ही सर्व बाजूला ठेवून तज्ञ आणि अज्ञ लोकांनी भक्तिभावाने माझे भजन केले असता त्यास अनायासे आत्मप्राप्ती होते. श्रद्धेने माझे भजन केले असता तिन्ही गुण आपोआप नाहीसे होतात. आणि आत्मशांती सहज प्रकट होते व तेथे त्रिगुणाची गुंत उकलते. यास्तव जेथे भगवद्भक्ती असते तेथेच गुणांवर विजय मिळविण्याची वृत्ती उद्भवते. मग सहजच भक्त निर्गुण होऊन आत्मशांती प्रकट होते. आणि स्वभावसिद्ध आत्मप्राप्ती लाभते. ती आत्मशक्ती माझी माताच आहे असे जनार्दन स्वामींचे शिष्य एकनाथ महाराज म्हणतात.